نویسنده: مجتبی احمدی

1.      مسئله وحدت بین ادیان و مذاهب که در تعبیری دیگر تقریب بین ادیان و مذاهب نیز گفته می شود با توجه به ارتقاء جایگاه ادیان در عرصه کنونی حیات بشر یکی از چالش های جدید در عرصه بین الملل به حساب می آید. در این بین مهمترین جنبه تنش زا و تضاد آفرین ادیان نسبت به یکدیگر خود حق بینی و دیگر ستیزی است که این تفسیر از دین، ادیان را بیشتر به پدیده هایی متعلق به یک قشرخاص تبدیل می کند.

2.      این تفسیر از دین، هویت دینی را به هویتی قشری و یا صنفی تقلیل می دهد و عملا نافی هویتی به نام هویت انسانی می شود.

3.      نفی و یا کمرنگ شدن هویت انسانی در بین دینداران زمینه رشد تفکر درون دینی و پایبندی و التزام به احکام دین به مثابه شاخص دینداری، بدون توجه به غایت و هدف دین را بوجود می آورد.

4.      در چنین شرایطی مفهومی به نام "دین ما" به طور ضمنی انگیزه های پاسداری و تعهد به آن را در دینداران تقویت می کند.

5.      اصالت بخشیدن به احکام دین و همچنین خود حق پنداری تسری یافته در متن دینداران و همچنین التزام به پاسداری از "دین ما" صحبت از وحدت ادیان و یا تقریب مذاهب را نزد آنان به معنای "پذیرفتن دین ما" تبدیل می کند. پس وحدت با این معنای خاص مورد قبول پیروان ادیان واقع می شود که عملا به معنای بی وحدتی است.

6.      ادیان با این قرائت به مهمترین عامل تولید خشونت و رادیکالیسم در حیات بشری تبدیل می شوند آن چنان که جنگ های بین الادیانی و بین المذاهبی در طول تاریخ بشری از خونریزانه ترین جنگ های تاریخ بشری است که نمونه تاریخی آن جنگ های صلیبی و نمونه معاصر آن تقابل یهودیت و اسلام و همچنین اقدامات تروریستی موجود در جهان اسلام است.

این در حالی است که راه برون رفت از چنین وضعیتی جلوگیری از در تلازم قرار گرفتن هویت انسانی و هویت دینی است. امام موسی صدر معتقد بود حلقه مفقوده تقریب و وحدت بین الادیان و المذاهب تاکید بر جنبه انسانی اهداف دین است و به جای تاکید بر احکام دین و تلاش برای خوانش وحدت از زاویه احکام باید تلاش داشت گفتمان وحدت در اهداف را تسری داد.

امام موسی صدر در جایی در همین باره چنین می گوید :

 " ادیان یکى بودند، زیرا در خدمتِ هدفى واحد بودند: دعوت به سوى خدا و خدمتِ انسان. و این دو، نمودهاى حقیقتى یگانه‏اند.

و آنگاه که ادیان در پى خدمت به خویشتن برآمدند میانشان اختلاف بروز کرد. توجه هر دینى به خود آن‏قدر زیاد شد که تقریبا به فراموشىِ هدفِ اصلى انجامید. اختلافات شدت گرفت و رنجهاى انسان فزونى یافت.

و چون هدف را فراموش کردیم و از خدمت انسان دور شدیم، خدا هم ما را به حال خود گذاشت و از ما دور شد و ما به راههاى گوناگون رفتیم و به پاره‏هاى مختلف بدل گشتیم و در پى خدمت به منافع خاص خود برآمدیم و معبودهاى دیگر، غیر خدا، را برگزیدیم و انسان را به نابودى کشاندیم.[1]"

امام موسی معتقد است توجه ادیان به خود و فراموشی هدف ادیان عامل تضاد و تخاصم بین الادیان گشته است.این تاکید امام موسی بیانگر اینست که ادیان در بستر خودخواهی دینداران به عامل تنازع تبدیل گشته است.

او در جایی دیگر همه انبیاء را در یک جبهه می داند و حضرت مسیح(ع) و حضرت رسول (ص) را هم نوا در خدمت به انسان می داند و چنین می گوید :

" این حضرت مسیح است که فریاد مى‏زند: «هرگز! هرگز محبت خدا با دوست نداشتن انسان جمع نمى‏شود!» و صداى او در جانها مى‏پیچد و ندایى دیگر از پیامبر رحمت اوج مى‏گیرد که: «هرگز به خدا و روز واپسین ایمان نیاورده است کسى که سیر به بستر خواب رود اما همسایه‏اش گرسنه باشد» (بحار الانوار، ج 72ص362)"

امام موسی حکمت شریعت های مختلف را در پیشی گرفتن بر خیرات و نه درخود حق پنداری ادیان دانسته و به این آیه استناد می دهد:

" لِکُلٍّ جَعَلْنا مِنکُم شِرعَةً و مِنهاجا و لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ اُمَّةً واحِدَةً و لکِن لِیَبلُوَکُمْ فى مآ ءاتکُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ إلَى اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ " (48 : 5 براى هر گروهى از شما شریعت و روشى نهادیم. و اگر خدا مى‏خواست همه شما را یک امت مى‏ساخت. ولى خواست در آنچه به شما ارزانى داشته است بیازمایدتان. پس در خیرات بر یکدیگر پیشى گیرید. همگى بازگشتتان به خداست). "

با این اوصاف باید اذعان داشت که در حوزه وحدت نیازمند یک نوسازی گفتمانی هستیم و مشکل وحدت را باید با طرح گفتمان "خدمت به انسان" و "سبقت در خیرات" پی ریزی کرد و نه در اثبات حقانیت ادیان و تسلط یکی بر دیگری گفتمانی که برگرفته از این روایت باشد :

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ : " الْخَلْقُ کُلُّهُمْ عِیَالُ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ ، فَأَحَبُّهُمْ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ أَنْفَعُهُمْ لِعِیَالِهِ "